نقش شبکه‌های اجتماعی در تغییر سبک زندگی ایرانیان
نویسنده: مریم احمدی، کارشناس و پژوهشگر حوزه و رسانه
مقدمه
شبکه‌های اجتماعی به عنوان یکی از مؤلفه‌های کلیدی عصر دیجیتال، نه تنها شیوه ارتباطات انسانی را متحول کرده‌اند، بلکه به عاملی تعیین‌کننده در شکل‌گیری و تغییر سبک زندگی در جوامع تبدیل شده‌اند. در ایران، با گسترش دسترسی به اینترنت و نفوذ ۷۸.۵ درصدی شبکه‌های اجتماعی (بر اساس نظرسنجی ایسپا در ۱۴۰۱)، این پلتفرم‌ها به بستری برای بازتعریف هویت فردی، فرهنگی، و اجتماعی تبدیل شده‌اند. این مقاله به بررسی تأثیرات چندوجهی شبکه‌های اجتماعی بر سبک زندگی ایرانیان می‌پردازد و چالش‌ها و فرصت‌های این تحول را تحلیل می‌کند.
۱. شبکه‌های اجتماعی و تحول در ارتباطات
۱-۱. تغییر الگوهای تعاملات اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و تلگرام، با جایگزینی ارتباطات مجازی به جای تعاملات حضوری، مرزهای سنتی ارتباطات را درهم شکسته‌اند. به عنوان مثال، پژوهش‌ها نشان می‌دهند ۴۹.۴ درصد از ایرانیان از اینستاگرام برای اشتراک‌گذاری لحظات شخصی استفاده می‌کنند . این موضوع منجر به کاهش کیفیت ارتباطات رو در رو و افزایش «تنهایی دیجیتال» شده است، به طوری که ۳۸.۴ درصد از کاربران جوان تهرانی اذعان کرده‌اند استفاده بیش از حد از این شبکه‌ها باعث اختلافات خانوادگی شده است.
۱-۲. شکل‌گیری هویت دیجیتال
فضای مجازی به کاربران اجازه می‌دهد هویت‌های متعددی خلق کنند که گاه با واقعیت زندگی آنان در تضاد است. برای مثال، مطالعه‌ای روی کاربران فیسبوک در اصفهان نشان داد ۶۷ درصد از جوانان سعی می‌کنند با انتشار تصاویر آرمانی، هویتی «مطلوب‌تر» از خود ارائه دهند. این پدیده نه تنها به «زندگی ویترینی» دامن زده، بلکه باعث ایجاد تضادهای هویتی در نسل جوان شده است.
۲. شبکه‌های اجتماعی و دگرگونی فرهنگی
۲-۱. تضعیف هویت فرهنگی بومی
ورود فرهنگ‌های جهانی از طریق شبکه‌های اجتماعی، به ویژه در قالب سریال‌ها، موسیقی، و مد، باعث کمرنگ شدن برخی آداب سنتی شده است. پژوهشی در تهران نشان داد ۴۳ درصد از جوانان تحت تأثیر محتوای ماهواره‌ای و شبکه‌های اجتماعی، نگرش خود را نسبت به حجاب و پوشش تغییر داده‌اند. همچنین، مصرف‌گرایی به عنوان یکی از پیامدهای این تحول، در رفتارهای خرید آنلاین و تقلید از سبک‌های زندگی غربی مشهود است.
۲-۲. تقابل سنت و مدرنیته
شبکه‌های اجتماعی بستری برای نمایش تقابل ارزش‌های سنتی و مدرن فراهم کرده‌اند. برای نمونه، مطالعات روی کاربران کلوب (بزرگ‌ترین جامعه مجازی ایرانی) نشان می‌دهد ۵۸ درصد از جوانان به دلیل عضویت در این شبکه‌ها، با خانواده بر سر مسائلی مانند نحوه ارتباط با جنس مخالف دچار تنش شده‌اند. این تقابل در حوزه‌هایی مانند ازدواج، اوقات فراغت، و حتی تغذیه نیز گسترش یافته است.
۳. چالش‌ها و فرصت‌های شبکه‌های اجتماعی
۳-۱. چالش‌های کلیدی
-
شکاف نسلی: تفاوت در نگرش نسل قدیم و جوان به شبکه‌های اجتماعی، منجر به گسست ارتباطی در خانواده‌ها شده است.
-
انتشار اطلاعات نادرست: طبق تحقیق آناجورنال، ۳۵ درصد از اخبار منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی ایران حاوی شایعات یا اطلاعات نادرست است.
-
افزایش طلاق: پژوهش‌ها حاکی از آن است که در ۲۰ درصد از پرونده‌های طلاق در تهران، استفاده افراطی از شبکه‌هایی مانند واتس‌آپ و اینستاگرام نقش داشته است.
۳-۲. فرصت‌های پیش‌رو
-
آگاهی فرهنگی: دسترسی به محتوای آموزشی و فرهنگی از طریق اینستاگرام و تلگرام، به رشد سواد رسانه‌ای کمک کرده است.
-
اقتصاد دیجیتال: طبق آمار، ۳۲ درصد از کسب‌وکارهای کوچک ایرانی از طریق شبکه‌های اجتماعی محصولات خود را بازاریابی می‌کنند.
-
گفتمان اجتماعی: شبکه‌ها بستری برای بیان مسائل اجتماعی مانند حقوق زنان و محیط‌زیست فراهم کرده‌اند.
۴. راهکارهای مدیریت تأثیرات شبکه‌های اجتماعی
-
آموزش سواد رسانه‌ای: تدوین برنامه‌های آموزشی برای نوجوانان و خانواده‌ها جهت تشخیص محتوای معتبر از نامعتبر.
-
تقویت شبکه‌های بومی: توسعه پلتفرم‌های داخلی مانند «روبیکا» با تمرکز بر نیازهای فرهنگی ایران.
-
قوانین حفاظتی: محدودیت در دسترسی کودکان به محتوای نامناسب و نظارت بر تبلیغات مصرف‌گرا.
نتیجه‌گیری
شبکه‌های اجتماعی به مثابه یک «شمشیر دو لبه»، همزمان که فرصت‌هایی برای پیشرفت فردی و اجتماعی ایجاد می‌کنند، چالش‌های عمیقی را نیز به همراه دارند. در ایران، این پلتفرم‌ها سبک زندگی را در ابعاد ارتباطی، فرهنگی، و اقتصادی دگرگون ساخته‌اند. برای بهره‌برداری مؤثر، ضروری است با رویکردی متعادل و آگاهانه، از ظرفیت‌های مثبت آن استفاده شود و در عین حال، با آسیب‌هایش مقابله گردد. آینده ایران در گروی تعاملی هوشمندانه با این فناوری است؛ تعاملی که هویت فرهنگی را تقویت کند و همزمان، پویایی اجتماعی را حفظ نماید.
ثبت دیدگاه